De slag om Europa
Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen
Rob de Wijk
De auteur is hoogleraar Internationale Betrekkingen in Leiden en schreef in 2019 ‘De nieuwe
wereldorde. Hoe China sluipenderwijs de macht overneemt.’ Dit boek sluit daar bij aan.
Europa was ruim vijf eeuwen het centrum van de wereld, maar dat is nu voorbij. China breidt zijn
macht steeds verder uit, Rusland probeert de NAVO te ontwrichten, Trump fungeerde als
stoorzender, het VK trad uit de EU, Hongarije en Polen zijn buitenbeentjes, de coronacrisis toonde de
zwakke en trage kanten van de EU. En Erdogan deed er nog een schepje bovenop door de twee
leiders in het zicht van heel de wereld uit elkaar te spelen.
De auteur begint met China, dat in 2012 zijn samenwerking met 16, later 17 landen van Midden- en
Oost-Europa begon te versterken. De meeste sloten zich aan bij de Nieuwe Zijderoute(s). China koos
bewust eerst de armere landen als prooi. Albanië, Bosnië-Herzegovina, Montenegro, Noord-
Macedonië en Servië zijn al lid van de Nieuwe Zijderoute. Ze willen lid worden van de EU, maar daar
is er verzet tegen verdere uitbreiding (p. 235-237).
En de invloed van China bleef niet beperkt tot de economie: Hongarije, Polen en Servië nemen de
Chinese autocratie als voorbeeld. China eigende zich de Zuid-Chinese Zee al toe en hield zich niet aan
de uitspraak van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. De Wijk vreest dat China de kampioen
van de Vierde Industriële Revolutie zal worden en dat de nieuwe wereldorde Chinese kenmerken zal
hebben: autocratie, staatskapitalisme, beperkte vrijheden (p. 17-19).
Europa gaat sinds 2008 van crisis naar crisis: banken, vluchtelingen, aanslagen, Brexit, corona. Dit
laatste virus doet terugdenken aan de pest van 1347-1352, die ook uit China kwam en toen voor 200
miljoen doden zorgde (p. 37-38 + p. 332-333). Corona toonde aan dat het binnen Europa ieder voor
zich is. De auteur geeft als verklaring dat volksgezondheid een nationale bevoegdheid is. En hij meent
dat Europa sterker uit de crisis kwam.
Terug naar China. Met de megalomane Nieuwe Zijderoute(s) wil Xi de rest van de wereld aan China
binden via trein, wegen over land, lucht en zee. Het verkiest bilaterale afspraken, omdat het dan zijn
wil kan opleggen (p. 69-72). De grootste investeringen gebeurden in het VK. Maar China heeft via zijn
staatsbedrijf COSCO (China Ocean Shipping Company) ook een dominante positie in de havens van
Rotterdam, Zeebrugge en 11 andere Europese havens. Het koopt duizenden hectare landbouwgrond
op in Frankrijk en andere landen, o.a. om er graan te verbouwen en hongersnoden (met 45 miljoen
doden zoals in 1959-1961) te voorkomen. Want in eigen land is slechts 9% van de grond geschikt
voor landbouw. En voor de arme Franse boeren is elke hulp welkom. Chinezen hebben ook al 160
chateaus gekocht in de regio Bordeaux en een aantal Europese bedrijven zijn al in Chinese handen.
Maar in 2017 was dat slechts 0,89% van het totaal. In 2019 ging 9% van de Europese export naar
China en 19% van de import kwam vandaar. Enkele wegenprojecten in Midden- en Oost-Europa
werden geen succes en China heeft 370 miljard $ uitgeleend aan landen die hun schulden moeilijk
kunnen terugbetalen (p. 102-106).
De Wijk somt nog wat zaken op die hem ongerust maken: China spioneert (o.a. bij ASML Holding),
controleert zijn diaspora van 40 miljoen mensen en de 500 Confucius-instituten, verspreidt
desinformatie (o.a. over corona), wil via 5G vele data ophalen.
Over naar Poetin. Ook hij wil de slag om Europa winnen, maar hij pakt het heel anders aan dan Xi.
China handelt constructief en uit kracht, Rusland destructief en uit economische zwakte. Tijdens zijn
eerste 8 jaar presteerde hij goed en gaf hij Rusland zijn waardigheid en zelfbewustzijn terug, na de
vernederingen van de jaren 90. Maar vanaf de kredietcrisis van 2008 werd hij de ‘tsaar van een
autoritaire kleptocratie’: een kleine groep van vroegere KGB-ers die de rijkdom en macht onder
elkaar verdelen. Hij zou een vermogen hebben van 100 à 160 miljard $ (p. 168). Ik betwijfel of dat
klopt. Na 20 jaar Poetin is het straatbeeld van Moskou wel veel fleuriger en luxueuzer geworden. De
persvrijheid is helaas afgeschaft in 2020 en de staatstelevisie kwam onder zijn controle. De Russen
krijgen nu entertainment en desinformatie (p. 162-169).
Rusland voelt (of voelde) zich vernederd en toonde dan zijn rancune door de Krim aan te hechten,
zich te moeien in Oost-Oekraïne en door chaos te veroorzaken bij de NAVO-landen met destructieve
aanvallen. De auteur geeft talloze voorbeelden van zulke subversieve acties en noemt een aantal
2
pro-Russische partijen en politici in West-Europa (p. 175-204). Hij zegt er niet bij dat ook de EU zich
beter wat minder had bemoeid met Oekraïne (n.v.d.r.). Hij beweert dat Rusland enkele zeeroutes
kan blokkeren en zo Europa hard kan raken. De Baltische landen voelen zich bedreigd door de 65.000
Russische militairen aan hun grenzen, maar De Wijk ziet een bezetting nog niet als een reëel scenario
(p. 217-222). Rusland kan de EU en de NAVO wel zwaar schaden door de gaskraan dicht te draaien:
39% van ons gas komt van Gazprom, maar dat was altijd een voorbeeldige leverancier.
Rusland ziet de westelijke Balkan als een buffer tussen Oost en West. De landen hebben een
communistisch verleden en behalve Albanië ook het orthodoxe geloof.
Turkije, Iran, Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Qatar proberen er ook invloed te
krijgen en de islam verder te verspreiden.
Vele landen proberen dus hun stempel te drukken op die regio. Maar de EU blijft er met 75% de
belangrijkste handelspartner en met 72% de grootste investeerder. Die regio importeert slechts 9%
uit China en exporteert slechts 3% naar China (p. 255-256).
Amerika dan. Na de val van het Oostblok was er even een unipolaire wereld. Maar in 2003 viel
Amerika met nepargumenten binnen in Irak, waarna dit land in chaos belandde en een oord werd
voor IS, de Islamitische Staat. In 2008 kwam de kredietcrisis. Obama liet Poetin begaan in de Krim en
Assad met zijn chemische wapens in Syrië. Trump verbrak meer akkoorden dan hij er sloot, viel de
NAVO, de WTO en de EU aan, schoffeerde Merkel (p. 274-296). Biden probeert Amerika weer te
verzoenen met de internationale instellingen, maar de oude machtspositie herstellen lijkt
onmogelijk. China zal wellicht al in 2028 de grootste economie zijn i.p.v. in 2033 (p. 301).
China, Rusland en Amerika proberen de EU in hun greep te krijgen. Volgens De Wijk zien zij de EU
niet als een verdeelde club, maar als een supermacht en als de grootste geïntegreerde markt van de
wereld. Dit verklaart hun slag om Europa. De Unie bepaalt de toegangsstandaarden voor de
Europese markt en zo bepaalt ze volgens welke regels producten en diensten geproduceerd worden
buiten Europa. Russische auto’s beantwoorden hier niet aan en komen hier dus niet binnen (p. 317-
318). Chinese meestal maar voor korte tijd. Trump maakte zich boos toen hij besefte dat de EU ook
aan Amerikaanse bedrijven zoals Facebook en Google standaarden en boetes kan opleggen. Volgens
De Wijk bijt ook China zijn tanden stuk op de EU, zijn belangrijkste handelspartner, maar ik heb de
indruk dat het eerder omgekeerd is. De EU exporteert voor 198 miljard € naar China en importeert
voor 362 miljard, bijna het dubbele. En China houdt zich niet altijd aan zijn afspraken, zeker niet wat
de werkgelegenheid betreft die het hier belooft. De Wijk heeft ook kritiek op het sociaal
kredietsysteem, maar ik denk dat de EU dat beter in aangepaste vorm zou overnemen: belonen wie
zich goed gedraagt, bestraffen wie winkels leegplundert, van alles vernielt en de politie in elkaar
slaat.
De relatie met Rusland is zo verstoord, dat ze volgens De Wijk pas kan beteren zodra Poetin opstapt
en dat is misschien pas in 2036.
De auteur besluit dat de EU het gehaald heeft tegen Xi, Poetin, Trump en Boris Johnson door hen te
dwingen tot de productstandaarden van de EU en een gelijk speelveld. Ik twijfel eraan of die
productstandaarden een bewijs van grote winst zijn en ook of de zwaar gesubsidieerde Chinese
bedrijven hetzelfde speelveld hebben: dan zou een hoop productie even goed in Europa kunnen
plaatsvinden. Blijkbaar heeft de EU nieuwe eisen geformuleerd i.v.m. staatssteun, maar ik betwijfel
of China zich daar aan zal houden. Als China dat niet doet, mag het niet meer importeren of ook geen
Europese bedrijven meer aankopen.
En geen mens gelooft dat “de EU China en Rusland kan dwingen om de mensenrechten te
respecteren” (p. 346). Vervolgens verwijten China en Rusland de EU zélf de mensenrechten te
schenden en storen zich aan geen enkele kritiek i.v.m. Hongkong, Oeigoeren, Navalny etc.
Ik betwijfel ook of “corona de Europese integratie heeft versterkt” (p. 347): De Wijk meent van wel
en beschouwt de gezamenlijke inkoop van vaccins als een enorme doorbraak.
Hij meent zelfs dat de 21 ste eeuw de eeuw van Europa kan worden (p. 351). In het begin zei hij nog
dat de nieuwe wereldorde Chinese kenmerken zou hebben. En zo lang als elk Europees land
vetorecht heeft, blijft er verdeeldheid. Xi en co lopen volgens hem stuk op het communautaire beleid
van de EU: in de exclusieve bevoegdheden van Brussel hebben de lidstaten geen vetorecht.
Maar telkens als de EU fusies tussen grote bedrijven verbiedt, zoals bij Siemens en Alstom in 2018,
speelt ze in de kaart van China (p. 352-354).
3
De schrijver pleit zeker niet voor een koude oorlog met China en Rusland, maar wel voor een
gelijkwaardige relatie. Hij beschouwt de pro-Russische partijen, Europese leiders die China als
voorbeeld nemen, de fellow travellers en de nuttige idioten (zoals Baudet in NL, PvdA met filmpjes
van ‘Russia Today’ in België) als de grootste bedreiging voor Europa (p. 356-357).
Het klopt wel dat geen enkel continent zo zijn stempel gedrukt heeft op de wereldgeschiedenis als
Europa, zeker sinds de ontdekkingen.
De Wijk concludeert dat Europa zich weer aan het uitvinden is dankzij Trump, Xi, Poetin, de Brexit en
corona (p. 360). Laten we hopen dat hij gelijk heeft.
Beoordeling
Net zoals in 2019 (‘De nieuwe wereldorde. Hoe China sluipenderwijs de macht overneemt’), heeft
Rob de Wijk opnieuw een leerrijk boek geschreven, met veel kennis van zaken en vaak met
informatie uit zijn eigen internationale contacten. Het is ook een beknopte politieke geschiedenis van
de laatste dertig jaar.
Lange tijd geeft hij de indruk dat China zal winnen en dat het niet goed functioneren van de EU te
wijten is aan de ontregelaars Xi-Poetin-Trump i.p.v. aan interne strubbelingen.
Op het einde ziet hij Europa dan toch als winnaar opduiken. Als lezer moet je dus flexibel
meedenken. Soms overdrijft de auteur: ik zie West-Europa niet de Chinese kenmerken autocratie,
staatskapitalisme en beperkte vrijheden overnemen. Maar Orban doet dat wel in Hongarije.
Nog wat details. Hij noemt Nederland een gedecentraliseerd land (p. 42). Dat klinkt vreemd in onze
oren, want Nederland heeft voor elk departement één minister, België vier tot 8 à 9 voor
volksgezondheid, die allemaal een pak meer verdienen dan die ene in Nederland. Zelfs onze premier
kan ze niet alle 8 of 9 opsommen. Maar de auteur bedoelt dat er in Nederland veel bevoegdheden
verschoven zijn naar de gemeentes en dit werkte rampzalig bij de coronacrisis.
De auteur koppelt Alexander Hamilton (1755-1804) zowel aan de stichting van de VSA (ca. 1787) als
aan de jaren na de Burgeroorlog (1861-1865, p. 341). Maar hij was toen al 61 jaar dood.
Hij zegt dat alle landen die ooit lid waren van het Warschaupact, nu lid zijn van de NAVO (p. 172).
Dan zouden Rusland enz. er ook bij zijn.
De Volksrepubliek China werd niet in 1947 gesticht (p.176), maar in 1949. Poetin beweerde in 2005
niet dat de val van de Sovjet-Unie “de grootste geopolitieke tragedie van de 20 ste eeuw was” (p. 177),
wel dat het een zeer grote tragedie was. Zonder die val was hij wellicht een onbekende ambtenaar
van de KGB in Dresden gebleven.
Behoord (p. 183) schrijven we met een -t, disinformatie moet desinformatie zijn.
Op p. 187 zegt hij dat de gevluchte, vaak verarmde ‘Wit-Russische’ adel in Frankrijk door de KGB
geronseld werd. Het zal wel heel de Russische adel geweest zijn. De lezer wordt trouwens
verondersteld een beetje Russisch te kennen, want bij Zapad (westen), Vostok (oosten) en Grom
(donder) staat geen vertaling (p. 215-216). Het woord relatie lijkt me vrouwelijk i.p.v. mannelijk (p.
47) en na federaal Europa zou ik ‘dat’ schrijven i.p.v. ‘die’ (p. 57). Hij zegt dat 75% van de CEO’s van
grote Chinese bedrijven lid zijn van de CCP (p. 110). Ik vermoed 100 %. Ook criticus Jack Ma was lid,
maar hij zal wellicht nooit meer kritiek uiten. Kapitalistisme (p. 168) is een drukfoutje.
Uitgeverij Balans, A’dam/Pelckmans, Kalmthout, april 2021 / ISBN 978-94-638-2125-4 /
381 p., noten, paperback, 13 x 21 cm, € 23,99
© Jef Abbeel www.jefabbeel.be mei 2021