Milete
Bakermat van de wetenschap
Hans Dijkhuis
Milete was in de Oudheid een Griekse havenstad in Klein-Azië, nu een ruïne bij het dorp Balat, 80 km
ten zuiden van Izmir, West-Turkije. Van de 8 ste tot 6 de eeuw v.C. was het een centrum van
wetenschap, cultuur en handel. Het stichtte zelf tachtig kolonies aan de Zwarte Zee, o.a.
Odessos/Odessa en in Egypte. Maar in 494 v.C. werd het verwoest door de Perzen.
Hans Dijkhuis (°1952) beschrijft de geschiedenis en de prestaties van de eerste wetenschappers vanaf
Homeros tot de 6 de eeuw n.C. en toont aan dat de Ionische natuurfilosofen als eersten het
mythologische denken vervingen door rationele verklaringen. Daar is de grondslag van onze
Europese cultuur gelegd. Het Milesische alfabet uit de 8 ste eeuw v.C., geïnspireerd door dat van de
Feniciërs , werd in 403 v.C. overgenomen door Athene en zo het standaardalfabet.
De beroemdste Milesiër was Thales (624-545 v.C.). Hij was de eerste die streefde naar louter
theoretische kennis en niet naar praktische toepassingen. Hij beweerde dat het heelal ontstaan was
uit water, waarop de (platte) aarde drijft. Een onderwereld was er niet. Dat was toen een
revolutionaire stelling. Hij was de grondlegger van de astronomie en in de wiskunde een voorloper
van Euclides en Archimedes.
Anaximandros van Milete (610-545) was kosmoloog, natuurkundige, bioloog en geograaf. Hij
verklaarde dat de kosmos de vorm heeft van een bol en dat de zon en de maan rond de aarde
draaiden. Volgens hem was het oneindige, het onbeperkte, de oorsprong van alles. Dus niet de
elementen water, vuur (volgens Herakleitos van Efese), lucht.
Anaximenes (585-526 ) beweerde dat de aarde ontstaan is uit lucht en uit de aarde waren de zon, de
maan etc. voortgekomen.
De kritische discussie, de kern van de wetenschap, was ontstaan. Natuurverschijnselen verklaarden
zij niet meer als het werk van de goden. Zij vroegen zich wel af wat het goddelijke is. Volgens Thales
is het dat wat noch begin noch einde heeft.
Van de ‘natuurfilosofen’ is helaas geen enkel werk integraal bewaard gebleven. Ze waren geschreven
op vergankelijk papyrus. De auteur haalt er het christendom bij als oorzaak, maar de christelijke
monniken hebben tal van andere ‘heidense’ teksten gekopieerd. Het is dus toeval.
Hekataios van Milete was de vader van de geografie en samen met Anaximandros de grondlegger
van de cartografie. Herodotos (485-425 v.C.) uit Halikarnassos, 50 km ten zuiden van Milete, was de
vader van de geschiedschrijving. De Athener Thoukydides was wel wetenschappelijker: hij liet mythes
en anekdotes weg.
Milete werd in 494 v.C. verwoest door de Perzen, maar uiteindelijk wonnen de Grieken de oorlog in
490 (Marathon) , 480 (Salamis) en 479 (Plataiai en Mykale). Het verwoeste Milete werd weer
opgebouwd, maar speelde geen belangrijke rol meer.
Athene werd in de 5 de eeuw het intellectuele en artistieke centrum. Drie Milesiërs speelden hierbij
een rol: Hippodamos als stedenbouwer en aanlegger van de haven van Piraeus; Aspasia, de tweede
vrouw van Perikles, als voorbeeld van emancipatie en ontwikkeling; ze werd bewonderd door
Sokrates; Timotheos als dichter en muzikaal vernieuwer.
De natuurfilosofie werd er ingevoerd door Anaxagoras van Klazomenai. Perikles en Euripides kregen
les van hem. Sokrates kreeg les van Archelaos van Milete (van wie hij ook de geliefde knaap was).
Sokrates en Plato hadden wel kritiek op de natuurfilosofen: zij vonden dat een goddelijk plan de
grondslag van de wereld is en dat de zon, de maan, de sterren en de aarde ook het werk zijn van de
goden. Door de natuurfilosofen kwam de godsdienst in gevaar. Sokrates vond ook dat kennis enkel
zinvol was als ze in de praktijk kon toegepast worden: astronomie moest enkel dienen om het uur, de
maand en het jaar te bepalen, niet om de omlooptijd van de planeten te berekenen.
Plato zei dat de natuurfilosofen enkel mythen vertelden, terwijl ze net de mythen vervingen door
wetenschap.
Sokrates en de sofisten richtten zich op het menselijke gedrag, op morele normen en waarden. Hij
introduceerde niet enkel het inductief redeneren, maar ook de ethiek of moraalfilosofie.
2
Aristoteles erfde van de Milesiërs hun wetenschappelijke onderzoeksdrang en hij zette hun werk
voort. Leukippos (uit Milete?) bedacht de atoomtheorie: de hele natuur is samengesteld uit
ontelbare ondeelbare deeltjes. Dit werd de meest succesvolle bijdrage aan de moderne wetenschap.
Na de tijd van Alexander de Grote bestond Milete nog duizend jaar. In Constantinopel speelden in de
6 de eeuw de Milesische historicus Hesychios met zijn biografisch woordenboek en architect Isidoros
een belangrijke rol. Isodoros bouwde de Hagia Sophia, het grootste gebouw van de wereld tot de
bouw van de Sint-Pietersbasiliek in Rome.
Daarna raakte Milete in verval. In de 12 de eeuw werd het veroverd door de Turken, in de 19 de eeuw
deden Duitse archeologen opgravingen, die we nu kunnen bezoeken. Maar de Milesische
weetgierigheid wordt heden ten dage nog steeds toegepast door miljoenen wetenschappers overal
ter wereld, ondanks de weerstand van het christendom vanaf de 4 de tot de 19 de eeuw. De auteur
vergeet hier wel de invloed van de islam te vermelden.
Het boek eindigt met nuttige kaarten, noten, literatuur en registers.
Beoordeling
Dijkhuis is zeer belezen en zeer goed op de hoogte van de vroege Griekse geschiedenis, literatuur,
economie en maatschappij. Het is geen gemakkelijk boek: hopelijk bezit de lezer voldoende kennis
van Grieks, natuurkunde en filosofie. Een paar details: hij gebruikt het omslachtige ‘voor onze
jaartelling’ i.p.v. gewoon v.C. Het jaar 0 (p. 11) heeft niet bestaan. Hij zegt dat de geneeskunde
ontstond in de 5 de eeuw v.C. met Pythagoras, maar die leefde in de 6 de e. v.C.
Referentie
Hans Dijkhuis,
Milete.
Bakermat van de wetenschap.
Uitgeverij Noordboek, Gorredijk, sept. 2023
Paperback, 198 pagina’s.
ISBN 978-94-647-1093-9; € 22,90.
©Jef Abbeel, oktober 2023 www.jefabbeel.be
