De wapenstok en het kruis. De cynische symbiose tussen Poetin en de Russische kerk.

Lucy Ash

De schrijfster is een voormalige BBC Moskou-correspondente. Ze beschrijft de turbulente geschiedenis

van de orthodoxe godsdienst in Rusland vanaf de 9 de eeuw. Met de titel verwijst ze naar de rol van de kerk

bij het afdwingen van gehoorzaamheid en het verscherpen van de repressie.

Ze begint en eindigt met Poetins invasie in Oekraïne, die de volle goedkeuring kreeg van patriarch Kirill.

De onafhankelijkheidsverklaring van de Oekraïense orthodoxe kerk op 5 januari 2019 was voor Poetin en

Kirill een casus belli. Kirills kerk verloor één vijfde van haar 150 miljoen parochianen, 12.000 parochies en

vele kerken en kloosters. Toen de oorlog begon, noemde Kirill Oekraïne een kwade macht met immorele

westerse normen. De Russische soldaten, die het kruis opnamen en sneuvelden, beloofde hij vrijspraak

van hun zonden.

Het eigenlijke verhaal begint in de 10 de eeuw, met de bekering van Olga (957) en van haar kleinzoon

Vladimir (988) op de Krim. Poetin “heeft de Krim teruggegeven aan Rusland,” aldus zijn versie. Russische

monniken zoals Sergius van Radonezj en het klooster Sergiev Posad krijgen veel aandacht.

Na 1453 nam Moskou de naam ‘Derde Rome’ aan, nadat het eerste in 476 en het tweede in 1453 gevallen

was. Het Byzantijns principe van ‘Symfonie tussen kerk en staat’ werd door de meeste tsaren

onderschreven. Wreedheid was een kenmerk van meerdere tsaren, niet enkel van Ivan de

Verschrikkelijke.

Peter de Grote en Catharina de Grote krijgen elk een volledig hoofdstuk. Zij maakten de kerk

ondergeschikt aan de staat. De 19 de eeuw werd gekenmerkt door de strijd tussen slavofielen en westers

georiënteerden. Sergej Oevarov, minister van onderwijs van 1838 tot 1849, omschreef de nationale

ideologie in drie woorden: orthodoxie, autocratie en nationalisme. Hij en tsaar Nicolaas I wezen de

Verlichting en de Franse Revolutie dus af. Tot de laatste tsaar bleef de godsdienst een grote invloed

uitoefenen op de politiek.

De Sovjetperiode was atheïstisch. Tijdens Lenin en Stalin werden ca. 300.000 priesters en nonnen

geëxecuteerd, 85% van het totaal (p. 108 en p. 364). Van de 50.000 kerken bleven er in 1939 slechts een

paar over. Lenin en Stalin deden van alles om de kerken te plunderen en kapot te krijgen, tot en met het

‘Atheïstisch Vijfjarenplan’, dat tussen 1932 en 1937 de religie moest doen verdwijnen. Bij de volkstelling

van 1937 gaf nog 57% aan gelovig te zijn (p. 115). Tussen 1931 en 1941 werden nog eens 600

bisschoppen, 45.000 priesters en 120.000 monniken en nonnen gevangengezet of gedood (p. 121). En in

1943 maakten Stalin en Beria de Britse aartsbisschop wijs dat er in de SU nooit kerkvervolging was

geweest (p. 125). Stalin deed tijdens de oorlog wel een beroep op de kerk om te bidden voor de

overwinning.

De dooi van Chroesjtsjov gold niet voor de kerk. Toen Gagarin in 1961 de ruimte in vloog, verscheen er

een poster met de slogan ‘Er is geen God’. Ook Brezjnev zette de strijd tegen de kerk voort: de staat

mocht kinderen weghalen als hun ouders thuis het geloof onderwezen. Met kinderen een kerk bezoeken,

gold als een misdaad. Wie over het geloof schreef, belandde in Siberië (p. 135-136).

Hoewel ook Gorbatsjov atheïst was en religie niet tot zijn glasnost behoorde, kwamen doopsels, kerkelijke

huwelijken en orthodoxe scholen weer in zwang. Moskovische priesters doopten zelfs 200 à 300 mensen

per dag. In 1988 erkende Gorbatsjov de historische fouten van de staat tegen de kerk en werden er 500

kerken heropend. Een nieuwe wet maakte in 1990 een einde aan de onderdrukking van de gelovigen (p.

141-149).

Bij de staatsgreep van augustus 1991 deed Jeltsin een beroep op patriarch Aleksi II om zijn kant te kiezen.

En na een decreet van Jelstin in 1993 begon de kerk haar eigendommen terug te vorderen. Na 70 jaar

communisme smolten het Russisch nationalisme en de orthodoxie weer samen.

De schoktherapie van Jeltsin veroorzaakte een inflatie van 2.000% en enorme armoede. Toch vond men

geld, zelfs bij de maffia, om de Christus-Verlosserkerk weer op te bouwen. Ze kostte uiteindelijk meer dan

1 miljard $ (p. 164-165).

Een wet uit 1997 beschermt de orthodoxe, islamitische, joodse en boeddhistische godsdiensten, maar

geeft het katholicisme en protestantisme minder rechten (p. 206-207).

2

Op 31 december 1999 kreeg Poetin de macht en op zijn verzoek de zegen van Patriarch Aleksi. Zijn

spiritualiteit is eerder schijn en vooral bedoeld om naast de FSB (federale veiligheidsdienst) ook de kerk

aan zijn zijde te krijgen.

De Krim hoort volgens Poetin bij Rusland, omdat Vladimir zich daar bekeerde en de Krim een heilige

betekenis heeft zoals de Tempelberg in Jeruzalem. Russen, Oekraïners en Wit-Russen moeten volgens

Poetin verenigd worden in één orthodoxe beschaving (p. 192). Poetin zette zich wel actief in voor de

hereniging van de orthodoxe kerk met eenzelfde kerk in dertig landen, vooral dan in de VS, waar in totaal

een miljoen leden zijn.

Patriarch Kirill (echte naam Vladimir Goendjajev) heeft een KGB-verleden en daar is hij trots op. Hij uit

geen kritiek op de wreedheden van de Russen in Oekraïne. Integendeel, hij is en blijft een groot

voorstander van de oorlog, ook na een telefoon van paus Franciscus. Hij beweert dat Oekraïne de

Russischtaligen uitroeit en noemt Poetins presidentschap een wonder van God (p. 215-245).

De financiën van Kirill en van de kerk zijn ondoorzichtig, het vastgoedimperium van de kerk is enorm:

sinds 2004 heeft ze alle gebouwen en gronden teruggekregen die ze na 1917 verloren had (p. 265).

Bovendien moeten alle parochies een deel van hun inkomsten afstaan, hoewel ze door de demografische

crisis en de leegloop van het platteland minder parochianen tellen en slechts 1% naar de kerk gaat.

Jaarlijks trekken 200.000 plattelanders naar de steden en daardoor ligt de helft van de landbouwgronden

braak. In de dorpen wonen vooral veel zieke oude mensen en zware drankverslaafden.

De inkomensongelijkheid is groot: priesters in kleine dorpen krijgen slechts 100 euro per maand, die in de

grote steden 3.000 à 4.000. Kirill staat helemaal bovenaan, met een ongekend inkomen.

De ‘revival’ van de orthodoxe kerk is uitsluitend te merken in de steden en dan nog vooral op de grote

feestdagen. En die grote steden tellen steeds meer moslims.

De vrouw krijgt weer een onderdanige rol toebedeeld, zowel door de staat als door de kerk. Dagelijks

worden 36.000 vrouwen thuis mishandeld. Huiselijk geweld is geschrapt uit het strafrecht, met

goedkeuring van de kerk. Abortus wordt tegengewerkt en in oktober 2023 riep Poetin de vrouwen op om

7 of 8 kinderen te krijgen (p. 289-297). Homo’s en lesbiennes hebben het moeilijk.

De meeste priesters en bisschoppen in Oekraïne zijn nog altijd gebonden aan het patriarchaat van

Moskou. Meer dan honderd priesters zijn al beschuldigd van collaboratie. De schrijfster vergeet nog dat

de Oekraïense kerk op 1 januari 2023 het Holenklooster afgepakt heeft van de Moskouse kerk.

Toen Maria Lvova-Belova veroordeeld werd wegens deportatie van ruim 16.000 Oekraïense kinderen,

werd ze door Kirill ontvangen en geprezen. En in maart 2024 verkondigde de kerk dat Rusland een heilige

oorlog voert tegen het globalisme en satanisme van het Westen en dat het hele grondgebied van

Oekraïne tot de invloedzone van Moskou moet behoren. De kerk doet dus wat ze al duizend jaar doet: in

de gunst van de staat blijven.

Beoordeling

Dit boek behandelt de hele geschiedenis van Rusland aan de hand van de relatie tussen kerk en staat.

Het boeit vanaf de proloog. Ash heeft een prima pen, ze kent de geschiedenis van Rusland en van de

orthodoxe godsdienst door en door en ze beheerst de Russische taal perfect. In deel 2 verliest het boek

een beetje spankracht: het gaat dan te veel over de (wan)toestanden in de kerk.

Ik mis een tabel met de hiërarchie in de kerk en een landkaart met de vele plaatsnamen. De lezer neemt

er best het Russisch-Nederlands woordenboek van Honselaar bij.

De vertalers hebben de transcriptie van de Russische woorden klakkeloos overgenomen uit de Engelse

editie, dus met minstens 12 fouten. Er staan ook een paar drukfoutjes in: ‘kans’ (p. 37) i.p.v. khans,

‘Mongolische’ (p. 141) i.p.v. Mongoolse, ‘gevangen’ (p. 109) i.p.v. gevangenen, ‘vrouwen werden

ontvoerd’ i.p.v. werd ontvoerd.Bij de noten over de slavofielen (p. 362-363) mis ik het boek van specialist

Michel Niqueux, ‘L’Occident vu de Russie’.

Al met al een knap werk dat we enkel maar kunnen aanbevelen.

Referentie

Lucy Ash,

De wapenstok en het kruis.

De cynische symbiose tussen Poetin en de Russische kerk.

Vertaling van ‘The Baton and the Cross’ door Susanne Castermans-Nelleke en Margriet Visser-Slofstra

Uitgeverij KokBoekencentrum, Utrecht/VBK, Antwerpen, maart 2025

3

Paperback, 400 pagina’s, 15 x 22 cm, noten, index, € 34,99

ISBN 978-90-435-4252-4

©Jef Abbeel, april 2025 www.jefabbeel.be