Reizen in het land van de Sovjets

Frans Masereel (1899-1972) was een sociaal bewogen, marxistisch grafisch kunstenaar, die in 1935,

1936 en 1956 naar de Sovjet-Unie reisde en in 1958 in China uitgenodigd werd. In 1936 ontmoette

hij zelfs Stalin tijdens de afscheidsplechtigheid van Gorki. Hij tekende anti-oorlogsprenten,

beeldromans, maakte houtsneden en illustreerde boeken van bekende auteurs zoals Stefan Zweig,

Victor Hugo, Tolstoi, Thomas Mann, Hemingway etc. Zijn werken werden overal tentoongesteld. In

1933 werden ze verboden in Duitsland, waar hij de meeste klanten had: ze werden er uit de musea

en bibliotheken verwijderd. Na de oorlog werd hij er weer geherwaardeerd.

Dit boek is een mooi eresaluut aan één van de belangrijkste en veelzijdigste kunstenaars van de

eerste helft van de 20 ste eeuw. De auteurs mochten als eersten de verslagen onderzoeken die in

Moskouse archieven zitten en ze onderzochten ook zijn briefwisseling met de Sovjetautoriteiten in

de archieven van Belvès (nabij Bordeaux).

In de jaren 30 nodigden de Sovjetautoriteiten graag linkse, vooral Franse kunstenaars en

intellectuelen uit om de verwezenlijkingen van het socialisme te komen bewonderen. Tegelijk

vroegen vele linkse fellow-travellers zelf zo’n reis aan, vaak zonder succes. Na de processen van 1936

trokken minder kunstenaars naar Moskou, maar Masereel bleef de SU trouw.

De eerste Rus met wie in 1904 hij kennismaakte, was Pjotr Kropotkin (1842-1921), een veelzijdig

geleerde, hier vooral bekend als revolutionair anarchist en voorstander van onteigening en

collectivisatie (p. 29). Nadien ontmoette Masereel in Genève ook Lenin en Anatoli Loenatsjarski, de

latere minister van onderwijs, nog vóór de revolutie. Na de oorlog ontmoette hij in Parijs Ilja

Ehrenburg, schrijver en vaste correspondent voor de Izvestia.

Vanaf de jaren 20 verschenen er, dank zij Loenartsjarski, artikels over Masereel in de Sovjetpers. In

1925 bood minister van onderwijs Loenatsjarski hem zelfs de functie aan van docent aan de School

voor Schone Kunsten in Moskou, maar Masereel ging er niet op in.

In 1926 werd hij gevraagd om in Moskou deel te nemen aan een tentoonstelling van Westerse

revolutionaire kunst. 30 werken werden er naartoe gestuurd. In 1927, 1928 en 1930 werden

opnieuw werken van hem tentoongesteld in Moskou en ook in Oekraïne, toen onderdeel van de

Sovjet-Unie.

In 1930 wou hij al naar Moskou reizen, maar hij kreeg geen visum van België, wellicht omdat hij

tijdens WO I naar Zwitserland was gevlucht.

In 1935 mocht hij eindelijk naar de SU en nog wel op uitnodiging, dus gratis. Hij vertelt en toont op

tekeningen dat Moskou iets buiten de kern toen een groot dorp was, waar varkens en kippen op

straat liepen (p. 51). Op de tentoonstelling van zijn werken ontmoette hij o.a. Sergej Tretjakov,

dichter en vertaler van Bertolt Brecht, die daar als banneling leefde. In 1937 was Tretjakov helaas

één van de honderdduizenden slachtoffers van de zuiveringen en werd hij geëxecuteerd (p. 68).

Masereel bezocht ook Oekraïne (Kiev, Charkov, Odessa), zonder op de hoogte te zijn van de

Holodomor die aan ca. 5 miljoen Oekraïners het leven had gekost. Zijn werken werden ook

tentoongesteld in Tbilisi (Georgië) en Jerevan (Armenië), maar daar ging hij niet naartoe. Hij reisde

terug naar Parijs als nog meer overtuigd pacifist en antifascist.

In 1936 reisde hij opnieuw naar de Sovjet-Unie, voor drie maanden. Zijn eerste bezoek was aan de

pas overleden Maksim Gorki, in aanwezigheid van Stalin, die veel indruk op hem maakte. Op zijn

rondreis bezocht hij o.m. Azerbeidzjan, Oekraïne en Georgië.

Hoogtepunt was het bezoek aan de nieuwe stuwdam op de Dnepr, DnjeproGes, nabij Zaporidzja, de

kroon op het vijfjarenplan 1927-1932. In 1941 werd deze opgeblazen om de Duitsers tegen te

houden, zoals die van het nabije Kachovka in 2023 opgeblazen werd om het Oekraïense offensief

tegen te houden.

Terug in Moskou ontmoette hij o.a. Bertolt Brecht en ook belangrijke Sovjetfunctionarissen, aan wie

hij zei dat hij weinig achting had voor de Sovjet-schilderkunst en het socialistisch realisme (p. 93).

Vol enthousiasme verliet hij de SU. André Gide daarentegen toonde zich zeer ontgoocheld in zijn

“Retour de l’URSS”. Masereel was aangedaan door dat boek (p. 94 en 97). Hij bleef de SU trouw,

2

ondanks de zuiveringsprocessen waarvan hij in 1937 op de hoogte was. Hij wou toen een

tentoonstelling van Russische kunst organiseren in Brussel en Parijs, maar de kunstwerken werden

niet geleverd. Contacten met buitenlanders werden vanaf 1936 steeds meer verboden en vele leden

van de organisaties met wie Masereel correspondeerde, reageerden niet meer: enkelen onder hen

waren opgepakt en geëxecuteerd (p. 105).

De auteurs maken dan een sprong van 1937 naar 1958. Toen vloog Masereel via Moskou naar China,

op uitnodiging van de Chinese regering. Hij herkende Moskou niet meer, zo fel was het veranderd (p.

102-104). Hij was nog altijd even enthousiast over de idealen van vrede en broederschap van de

Russische revolutie. Hier eindigt het boek plots: zijn werken werden tentoongesteld in Peking,

Shanghai en Wuhan. Maar we vernemen helaas niet welke indrukken hij had van China.

Beoordeling

Dit is een bijzonder mooi en boeiend boek, een eresaluut aan een belangrijk revolutionair schilder-

graficus, die vooral in de jaren 20-30 veel succes kende in de SU en rond 1958 in China. Momenteel

wordt zijn werk tentoongesteld in Aarschot.

De auteurs zijn bijzonder deskundig en veel kritischer dan Masereel zelf. Ze hebben ook veel

Russische bronnen geraadpleegd, die netjes opgesomd worden. Het boek is rijkelijk voorzien van

mooie tekeningen van Masereel.

Eén detail: bij de kaart van het Vijfjarenplan (p. 7) ontbreekt het jaartal. Ze komt uit een boek van

1932 (‘La Russie au travail’) en ze was allicht van vóór 1930, want in Oekraïne is de landbouw nog

niet gecollectiviseerd. Op p. 24 staat één drukfoutje: Vorm i.p.v. Vorms.

De films van Frans Buyens over Masereel staan niet in de bibliografie: ‘Frans Masereel: Ik hou van

zwart en wit’ (1969) en ‘Frans Masereel: Aspecten van zijn werk’ (1980).

In de bibliografie staat wel de indrukwekkende uitgave van Roger Avermaete bij het Mercatorfonds

in 1976.

Referentie

Frans Masereel

Reizen in het land van de Sovjets.

Samuel Dégardin en Tatiana Trankvillitskaïa

Vertaling door Martine Wezenbeek

Uitgeverij Snoeck, Gent, mei 2022

127 pagina’s, foto’s, kaart, noten, bronnen, bibliografie, index,. € 19

ISBN 978-94-616-1736-1

© Jef Abbeel juni 2023